ปัญจธาตุ เป็นทฤษฎีเก่าแก่ของจีน บรรยายถึงทุกสรรพสิ่งในจักรวาลล้วนประกอบด้วย ธาตุทั้ง 5 คือ ไม้ ไฟ ดิน ทอง นํ้า เป็นพื้นฐาน ซึ่งมนุษย์ก็เป็นส่วนหนึ่งของจักรวาล ก็มีลักษณะของธาตุทั้งห้าอยู่ในร่างกาย
การแพทย์แผนจีน จึงได้นำทฤษฎีปัญจธาตุมาประยุกต์ใช้ในร่างกายมนุษย์ มีความเชื่อว่าร่างกายดำรงอยู่ได้ ด้วยการทำงานของอวัยวะตันทั้งห้า ได้แก่ ตับ หัวใจ ม้าม ปอด และไต ซึ่งสามารถจำแนกออกเป็นลักษณะต่าง ๆ ดังนี้
ลักษณะเฉพาะตัวของปัญจธาตุ
ธาตุไม้ (木)
มีลักษณะพิเศษ คือ การเจริญงอกงาม แผ่กระจาย
- อวัยวะตัน : ตับ
- อวัยวะกลวง : ถุงน้ำดี
- เนื้อเยื่อ : เอ็น
- อวัยวะรับรู้ : ตา
- อารมณ์ : โกรธ
- อาการที่พบได้บ่อย : กังวล ตัวซีด นอนผวา
ธาตุไฟ (火)
มีลักษณะพิเศษ คือ ร้อน ให้ความอบอุ่น
- อวัยวะตัน : หัวใจ
- อวัยวะกลวง : ลำไส้เล็ก
- เนื้อเยื่อ : หลอดเลือด
- อวัยวะรับรู้ : ลิ้น
- อารมณ์ : ดีใจ
- อาการที่พบได้บ่อย : เสียงแหบ ตาล้า มึนหัว ปวดไหล่และข้อ
ธาตุดิน (土)
มีลักษณะพิเศษ คือ ให้กำเนิดแก่สรรพสิ่ง
- อวัยวะตัน : ม้าม
- อวัยวะกลวง : กระเพาะอาหาร
- เนื้อเยื่อ : กล้ามเนื้อ
- อวัยวะรับรู้ : ปาก
- อารมณ์ : กังวล ครุ่นคิด
- อาการที่พบได้บ่อย : ระบบเผาผลาญและระบบย่อยอาหารทำงานไม่ค่อยดี อ้วนลงพุง ท้องผูก ริดสีดวง
ธาตุทอง (金)
มีลักษณะพิเศษ คือ สะอาด บริสุทธิ์ แข็ง และมีความสามารถในการดูดซับ
- อวัยวะตัน : ปอด
- อวัยวะกลวง : ลำไส้ใหญ่
- เนื้อเยื่อ : ผิวหนังและขน
- อวัยวะรับรู้ : จมูก
- อารมณ์ : เศร้า
- อาการที่พบได้บ่อย : โรคหอบหืด ซึมเศร้า
ธาตุน้ำ (水)
มีลักษณะพิเศษ คือ ให้ความชุ่มชื้น การไหลลงสู่ที่ต่ำ หนาวเย็น
- อวัยวะตัน : ไต
- อวัยวะกลวง : กระเพาะปัสสาวะ
- เนื้อเยื่อ : กระดูก
- อวัยวะรับรู้ : หู
- อารมณ์ : กลัว
- อาการที่พบได้บ่อย : อาการบวมน้ำ หูอื้อ ความดัน เบาหวาน
การแพทย์แผนจีนใช้ทฤษฎีปัญจธาตุ เพื่ออธิบายถึงสรีรวิทยา การเกิดโรค และการป้องกันรักษาโรค ซึ่งอวัยวะในร่างกายจะถูกกําหนดไว้แล้วว่า อวัยวะใดเป็นธาตุอะไร และเมื่อมีความผิดปกติเกิดขึ้น ก็จะมีอาการแสดงออกตามอวัยวะรับรู้และเนื้อเยื่อของธาตุนั้น
ตัวอย่างเช่น
1) “ตับเป็นธาตุไม้” เมื่อมีความผิดปกติเกิดขึ้น ก็จะมีอาการแสดงออกที่ตาและเอ็น
2) คนที่เครียด ครุ่นคิดมาก ๆ มีผลต่อการทำงานของม้ามและกระเพาะอาหาร ทำให้เกิดอาการไม่สบายท้องและเบื่ออาหาร
3) ปลายลิ้นแดงเป็นแผล สะท้อนถึงมีปัญหาสุขภาพที่หัวใจและหลอดเลือด